Araştırma Makalesi
Yıl 2021,
Cilt: 17 Sayı: 132, 250 - 261, 15.12.2021
Öz
Mitler, insanlık tarihinin ilk sözlü edebiyat ürünü olarak kabul edilebilme potansiyeline sahip olan anlatılardır. Özellikle yaratılışla ilgili anlatılar, mitlerin devşirilmiş şekilleri olarak kabul görür. Konu efsanelere geldiğinde ise, efsanelerde tarihî veriler bulunabilirse de bunlar net tarih ve zaman bilgisi vermezler. Efsaneler mitlerden sonra oluşmuş olan, oluşmaya da hâlâ devam eden anlatılardır. Efsanelerde ve mitlerde yer alan konular ve kahramanlar sanat çatısı altında yeniden biçimlenmeye, başka kimliğe ve bedene bürünmeye devam etmektedir. Bu durum, tarihin her döneminde üretilmiş olan her alandaki sanat eserlerinin anlaşılmasında ya da bütünüyle kavranabilmesinde mitlere ve efsanelere doğrudan bir önem atfetmektedir. Özellikle mitlerde ve efsanelerde kullanılan imgelerin anlamlarının sanatta her dönem karşılık buluyor olması, bu imgelerin insanlığın ilk anlatılarında hangi anlamları işaret edecek şekilde kullanılıyor olduğu bilgisini de değerli kılmaktadır.
Bu çalışmada sanatsal anlatıların da mitolojik ve efsanevi kurgular gibi okunabilirliği dört farklı sanatçının seçili yapıtları üzerinden karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Zümrüd-ü Anka/Simurg, Turna ve Tavus kuşları özelinde kuş imgesinin mitolojide ve sanatta ele alınma şekli ve amacı üzerinde durulmuştur. Sonuçta mitlerin sanata olan etkisine kuş imgeleri üzerinden vurgu yapılırken efsanevi kahramanlar ve mitolojik yaratıklar sanatçının süzgecinden geçerek onun dünyasındaki değerlerde, bu değerleri yansıtma biçiminde yeniden vücut bulmuş, farklı bir mite dönüşmüştür.
Her ne kadar coğrafyalar ve kültürler arasında fark olsa da ilkel insanın korkularının ortak, dolayısıyla korkularını alt etme yöntemlerinin de ortak olduğu mitler ve efsaneler aracılığıyla hatırlanmıştır. Sanatın da evrensel bir dil olduğu ve insanın varlığı ile biçim ve anlam kazandığı kabul edilirse insanların benzer olaylar karşısında benzer ya da ortak tepki ve davranış geliştirmesi doğal sayılabilmelidir. Dolayısıyla kuş imgesi her ne kadar farklı sanatçılar tarafından, farklı üsluplarda, farklı kompozisyonlarla dışa vurulsa da sanatçıda bıraktığı izlenimler ve algılar arasında belli bir ilişkinin kurulması doğal karşılanacaktır.
Çalışmada, özellikle konu için örnek seçilen sanatçıların eserlerinin incelendiği bölümlerde görülecektir ki sanatla sanatçının dönemi, anlatısı, biçemi ve kendisini ifade etme biçimi değişkenlik arz etse de sanatta izdüşümüne rastlanan mitolojik ve efsanevi motiflerin işaret ettikleri anlam değişmemektedir. Daha açıklayıcı bir ifadeyle, mitolojideki ve efsanelerdeki kuş ögeleri gibi motifler, uzun bir serüveni de kapsayacak şekilde yüz yıllardan beri belli bir anlam ile insanlığın ortak mirasında yer almaktadır. Sanat mevzubahis olduğunda ise aynı motiflerin bir materyal olarak sanata dâhil edilmesi ya da sanatçının kendisini ifadesinde onlara başvurması söz konusudur.
Dolayısıyla, mit ve efsanelerdeki imgeler sanatta devamlılığın nadide bir göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Daha açık bir anlatımla, insanlığın ilk sözlü ve yazılı örneklerinde rastlanan, mit ile efsanelerde de bulunan motiflerin hem belli bir noktanda sonra geçmişte hem de bugünde aynı ya da benzer anlamlarda sanatta kullanılıyor olması, bugün ile geçmiş arasındaki ilişkinin sanat özelinde de daim olacağının bir göstergesi sayılabilecektir.
Bu çalışmada sanatsal anlatıların da mitolojik ve efsanevi kurgular gibi okunabilirliği dört farklı sanatçının seçili yapıtları üzerinden karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Zümrüd-ü Anka/Simurg, Turna ve Tavus kuşları özelinde kuş imgesinin mitolojide ve sanatta ele alınma şekli ve amacı üzerinde durulmuştur. Sonuçta mitlerin sanata olan etkisine kuş imgeleri üzerinden vurgu yapılırken efsanevi kahramanlar ve mitolojik yaratıklar sanatçının süzgecinden geçerek onun dünyasındaki değerlerde, bu değerleri yansıtma biçiminde yeniden vücut bulmuş, farklı bir mite dönüşmüştür.
Her ne kadar coğrafyalar ve kültürler arasında fark olsa da ilkel insanın korkularının ortak, dolayısıyla korkularını alt etme yöntemlerinin de ortak olduğu mitler ve efsaneler aracılığıyla hatırlanmıştır. Sanatın da evrensel bir dil olduğu ve insanın varlığı ile biçim ve anlam kazandığı kabul edilirse insanların benzer olaylar karşısında benzer ya da ortak tepki ve davranış geliştirmesi doğal sayılabilmelidir. Dolayısıyla kuş imgesi her ne kadar farklı sanatçılar tarafından, farklı üsluplarda, farklı kompozisyonlarla dışa vurulsa da sanatçıda bıraktığı izlenimler ve algılar arasında belli bir ilişkinin kurulması doğal karşılanacaktır.
Çalışmada, özellikle konu için örnek seçilen sanatçıların eserlerinin incelendiği bölümlerde görülecektir ki sanatla sanatçının dönemi, anlatısı, biçemi ve kendisini ifade etme biçimi değişkenlik arz etse de sanatta izdüşümüne rastlanan mitolojik ve efsanevi motiflerin işaret ettikleri anlam değişmemektedir. Daha açıklayıcı bir ifadeyle, mitolojideki ve efsanelerdeki kuş ögeleri gibi motifler, uzun bir serüveni de kapsayacak şekilde yüz yıllardan beri belli bir anlam ile insanlığın ortak mirasında yer almaktadır. Sanat mevzubahis olduğunda ise aynı motiflerin bir materyal olarak sanata dâhil edilmesi ya da sanatçının kendisini ifadesinde onlara başvurması söz konusudur.
Dolayısıyla, mit ve efsanelerdeki imgeler sanatta devamlılığın nadide bir göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Daha açık bir anlatımla, insanlığın ilk sözlü ve yazılı örneklerinde rastlanan, mit ile efsanelerde de bulunan motiflerin hem belli bir noktanda sonra geçmişte hem de bugünde aynı ya da benzer anlamlarda sanatta kullanılıyor olması, bugün ile geçmiş arasındaki ilişkinin sanat özelinde de daim olacağının bir göstergesi sayılabilecektir.
Anahtar Kelimeler
Destekleyen Kurum
Yok
Kaynakça
- Akman, Mahmut Kubilay. İçtimai Bir Müessese Olarak Sanatın İşleyişi Sanat Sosyolojisi’nin Fikri Dairesi İçinden Bir Analiz. Sosyal Bilimler Dergisi 6, 2013: 145-156.
- Akpınarlı, Feriha. Türk Kilimlerinde Kullanılan Geometrik Bezemelerin Form İsim ve Kompozisyon Açısında Değerlendirilmesi. Romanya: II. Uluslararası Romanya'da Türk Kültürünün İzleri Sempozyumu, 2007: 11-23.
- Albrecht, Milton C.. Art as an Institution. American Sociological Review 33 (3), 1968: 383-397
- Alsan, Şenay. Türk Mimari Süsleme Sanatlarında Mitolojik Kaynaklı Hayvan Figürleri (Orta Asya’dan Selçuklu’ya). Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Sanatı Ana Bilim Dalı, 2005.
- Aras, Hava. Dünya Dinlerinde Merkez Sembolizmi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı, 2011.
- Ateş, Gülay. Minyatür Sanatında Hayvan Figürleri ve Özgün Uygulamaları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı, 2018.
- Batuk, Cengiz. Mit, Tarih ve Gerçeklik Sorunu Üzerine Notlar. İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi 6 (1), 2009: 27-53. Bayat, Fuzuli. Mitolojiye Giriş. Çorum: KaraM Yayınları, 2005.
- Bulut, Sibel. “İdeal İnsan Donuna Giren Turnaların Romanı" içinde, Anadolu Turnaları: Biyoloji, Kültür, Koruma Editör: Ufuk Özdağ ve Gökalp Alpaslan. Ankara: Ürün Yayınları, 2019: 171-180.
- Çetin, Yusuf. Türk Sanatı Bezeme İkonografisi Açısından Tavus Kuşu Figürlerinin Bir Değerlendirmesi. Kesit Akademi Dergisi 9, 2017: 1-17.
- Demirdağ, Fatih. Alevi-Bektaşi Şiirinde Kuş Mitolojisi. Külliyat Osmanlı Araştırmaları Dergisi 2, 2017: 12-18.
- Duymaz, Ali. Anadolu Ve Balkan Türklerinin Halk Anlatmalarında Mitolojik Bir Kuş: Zümrüdü Anka. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1(1), 1998: 91-97.
- Eliade, Mircea. Mitlerin Özellikleri. 2. Baskı. (çev. Sema Firat) İstanbul: Om Yayınevi, 2001.
- – –. Dinler Tarihine Giriş. (çev. Lale Arslan) İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2003.
- Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
- Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2004.
- Ersoy, Necmettin. Semboller ve Yorumları (Bölüm I). İstanbul: Dönence Yayınları, 2000.
- Grimal, Pierre. Mitoloji Sözlüğü (Yunan ve Roma). İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
- Halıcı, Gülşah Yüksel. Gök Tanrı’nın Temsilcileri: Koruyucu Kuşlar. Folklor/Edebiyat 20 (77), 2014/1: 71-81.
- Karakuş, Gülay ve Cebrail Ötgün. Simurg Söyleninde Kuş İmgesi. Fine Arts 15 (2), 2020: 99-115.
- Kurnaz, Cemal. "Hümâ". Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi İstanbul: TDV Yayınları, 2017: 478.
- Liu, Mau-Tsai. Kutscha und seine Beziehungen zu China vom 2. Jahrhundert vor bis zum 6. Jahrhundert. Wiesbaden, 1969.
- Mélikoff, Iréne. Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. 7. Baskı (çev. Turan Alptekin) İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2010.
- Mülayim, Selçuk. Kuzeyde Geyik Kültü ve Hayvan Üslubunun Doğuşu. Sanat Tarihi Dergisi VII, 1994.
- Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.
- Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi I. Cilt. 5. Baskı. Ankara: Altınordu Yayınları, 2010.
- Özdağ, Didar Ezgi. Çağdaş Türk Sanatında Gerçek Dışı Kuş Figürleri. Eğitim ve Toplum Araştırmaları Dergisi 4(1), 2017: 17-32.
- Özkeçeci, İlhan ve Şule Bilge. Türk Sanatında Tezhip. İstanbul: Yazıgen Yayınevi, 2007.
- Rumi, Muhammed Celaleddin-i. Mesnevi-i Şerif. 16. Baskı. İstanbul: Akçağ Yayınları, 2017.
- Sever, Mustafa. Türk Mitolojisinde Kuşlar. Milli Folklor 42 (6), 1999: 83-88.
- Tansü, Emre ve Baran Güvenç. Eski Türk Mitolojisinde Hayvan Motifleri Üzerine Düşünceler. Türk Dünyası Araştırmaları 218, 2015: 2013-218
- Yağmur, Sibel Karadeniz. Efsane ve Mitoloji Üzerine Genel Bir Değerlendirme ve Efsane Mitolojisi İlişkisi. Asia Minor Studuies International Journal of Social Science 6(12), (Temmuz 2018): 317-328.
- Yozgat, Sema. Türk Mitolojisindeki Grafik Sembollerin Günümüz Logo Tasarımlarına Yansımaları: Kuş Figürü Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Grafik Ana Sanat Dalı, 2019.
- https://www.sanatgezgini.com/tufan-dagistanli-seramik-isimsiz-7881
- https://www.istanbul.net.tr/etkinlik/foto-galeri/prof-dr-erdinc-bakla-gobeklitepe-ruzgari/3987/15
- https://www.moma.org/wp/inside_out/wp-content/uploads/2014/07/1-Bird-in-Space.jpg?_ga=2.178093477.1896545551.1616181799-1008530633.1616181799
- https://www.tate.org.uk/art/artworks/brancusi-maiastra-t01751
- https://www.bozluartproject.com/sergi/ali-teoman-germaner-alos-desenler-resimler-heykeller/
- https://www.moma.org/collection/works/81692
Toplam 38 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Kültürel çalışmalar |
| Bölüm | ARAŞTIRMA MAKALELERİ |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 15 Aralık 2021 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2021 Cilt: 17 Sayı: 132 |
